مقدمه :

امروزه صنعت بسته بندي به عنوان يكي از ابزارهاي تبليغي مورد توجه  كارشناسان ارتباطات و تبليغات قرار گرفته است . « بسته بندي » به عنوان يك رسانه مي تواند مفاهيم ، اطلاعات و پيام هاي مختلف را منتقل نمايد . نوع ، جنس ، رنگ ، حروف بكار رفته ، طرح و در نهايت شكل يك بسته بندي مي تواند ابزاري بسيار مهم در تبليغ باشد . از آنجايي كه اين موضوع كمتر در محافل علمي و صنفي داخلي مورد توجه قرار مي گيرد .

بسته‌هاي فرآورده‌هاي مختلف در طي روز، در محيط به چشم ما مي‌خورند، بسته‌هاي بهداشتي مواد غذايي و دارويي و نوشيدني‌ها و هر چه فرآورده‌هاي طبيعي و صنعتي كه بسته‌بندي مي‌شوند ما را تحت تأثير خود قرار مي‌دهند.

بسته‌بندي‌ها داراي خصوصيات متفاوتي هستند به همين دليل صنعت بسته‌بندي را شاخه‌اي از علم اقتصاد و هنر مي‌دانيم.

هماهنگي طرح بسته‌بندي با محتويات، نحوه نگهداري، نحوه حمل و نقل امري ضروريست. بسته نه تنها بايد فرآورده را محفوظ نگه دارد، بلكه مصرف‌كننده را جلب مي‌كند و اطلاعات لازم را بايد به بيننده بدهد، در ضمن فرآورده داخل آن را بايد به راحتي از درون آن خارج كرد و موقعي كه خالي شد بتوان پوشش هر بسته را از بين برد.

علاوه بر مسايل ذكر شده زيبايي بسته باعث زيبايي و خوش‌آيندي محيط اطراف هم مي‌شود. بسته‌ها سواي جلب خريدار، اطلاعات لازمي، هم بوسيله رنگ و عبارت و نشانه‌ها در اختيار مردم مي‌گذارند.

بسته‌بندي يكي از حساس‌ترين طراحي‌هاي گرافيكي و كارهاي چاپي است. زيرا برخلاف كارهاي فرهنگي در تيراژ وسيع منتشر شده و با مخاطبان بسيار متنوع در ارتباط قرار مي‌گيرد و سرنوشت محصول را دربازار رقم مي‌زند. بنابراين سفارش‌دهنده، طراح و چاپكار سه طرف اصلي در توليد يك بسته هستند، طرفهاي فرعي بسياري نيز وجود دارد. بسته موفق علاوه بر سه پايه اصلي پايه چهارم هم دارد كه سليقه بازار و روان‌شناسي مخاطب از نظر رنگ، طرح، نام پيام ارزيابي مي‌كند و سمت و سوي طراحي را تعيين مي‌كند.

بسته‌بندي خوب يكي از عوامل فروش كالا است، بسته‌بندي رمز سلامت و ماندگاري كيفيت يك كالا از زمان توليد تا زمان رسيدن كالا به دست مشتريان است و در اين سفر پرمخاطره‌اي كه كالا در پيش دارد اين بسته‌بندي است كه سپر بلاي محصول توليدشده‌اي كه با زحمت و مشقت بسيار بدست مي‌آيد مي‌باشد.

تاريخچه :

در روزگاران نخستين ، غذا به محض پيدا شدن مصرف مي شد . خانواده ها و روستاها خودكفا بودند . آن ها هر چه را احتياج داشتند مي ساختند يا به دست ميآوردند . مانند وسايلي كه از تراشيدن چوب ، علف هاي بافته شده و اندام حيوانات بدست مي آمدند . پارچه هاي بدست آمده از پوست حيوانات به عنوان لباس و پوشاك انسان هاي نخستين استفاده مي شدند . الياف با تاب دادن يا بافتن تبديل به نمو شدند . اين پارچه ها به صورت پوشش هايي براي محصولات يا به صورت كيف در آمدند . از طريق بافتن ، علف ها و گياهان به صورت سبدهايي براي ذخيره مازاد غذا ساخته شدند . به شيوه مقداري از غذا را مي شد براي بعد ذخيره كرد و زمان كمتري را براي جستجو و جمع آوري غذا صرف كرد . با كشف سنگ هاي معدن ، مواد مركب ، آهن و سفالينه ها ساخته شدند و اشكال ديگري از بسته بندي را بوجود آوردند : در ادامه مروري مختصر از مهمترين پيشرفت ها در زمينه بندي ارايه مي شود .

كاغذ و محصولات كاغذي : كاغذ احتمالاً قديمي ترين شكل آنچه كه امروز « بسته بندي قابل انعطاف » ناميده ميشود ، است . چيني ها در نخستين يا دومين قرن پيش از ميلاد ، صفحات ورقه شده چوب تنه درخت را تبديل به محصولي براي بسته بندي غذا مي كردند . در طول 1500 سال بعد از آن تكنيك كاغذ سازي پيشرفت كرد و تا خاور ميانه ، اروپا و سرانجام به سال 1310 ميلادي در انگلستان گسترش يافت . دست آخر ، اين تكنيك در سال 1690 به Germantown در ايلات پنسيلوانياي امريكا رسيد . اما كاغذهاي اوليه قدري با كاغذهاي امروزي تفاوت داشتند . كاغذهاي نخستين از فيبرهاي بزرگ و سپس از كتان ساخته مي شدند تا اينكه در سال 1867 كاغذ با خمير كاغذ سازي ساخته شد . با اينكه بسته بندي هاي تجاري كاغذ ، نخست در بيستول انگلستان در سال 1844 ساخته شدند . فرانسيس ول Francis Wolle ماشين پاكت سازي را در سال 1852 در ايالات متحده اختراع كرد . پيشرفت هاي ديگر از سال 1870 تا 1880 شاملتوليد بسته هاي كاغذي چسبيده و نمونه هاي جادارتر و محكم تر بود . در سال 1905 ماشيني براي توليد انبوه بسته هاي كاغذي اختراع شد . با پيشرفت هاي بسته كاغذي چسبيده ، بسته هاي گرانتر كتاني نيز وارد بازار شدند و در سال 1925 يك بسته كاغذي چند جداره براي تامين فضاي بيشتر بوجود آمد . اولين مقواي تجاري در انگلستان به سال 1817 توليد شد . بيشتر از دويست سال بعد از اختراع مقوا توسط چيني ها ، كاغذ چين دار در سال 1850 تا 1860 ظاهر شد . كار تنهاي روكش شده با كاغذ چين دار در حدود سال 1900 جايگزين صندوقچه ها و بسته هاي چوبي ، دست ساز در تجارت و حمل و نقل شدند . مانند بسياري اختراعات ديگر ، توليد كارتن نيز يك حادثه بود . روبرت گاير (Robert Gair) يك پاكت ساز در بروكلين بود . وقتي كه او در حال توليد نوعي بسته تجاري بود ، خط كش فلزي كه وظيفه تاكردن پاكت ها را به عهده داشت ،جابجا شد و پاكت را بريد . «گاير » نتيجه گرفت كه بريدن و تاكردن كاغذ داراي فوايدي است . اين حادثه در دهه 1870 اتفاق افتاد و اولين كارتن دست ساز كه امروزه به آن « بسته بندي نيمه انعطاف پذير » مي گويند ، بوجود آمد . توسعه استفاده از غلات خرد شده ، توليد و استفاده از كارتن ها را افزايش داد . برادران Kellogg اولين كساني بودند كه از كارتن هاي غله استفاده كردند . بعدها اين طرح به توليد انبوه رسيد و وارد بازار شد . امروزه براي حفاظت از غلات و ديگر محصولات داخل كارتن ها اسم  كارخانه و ديگر مشخصات حك شده و از پوشش هاي پلاستيكي استفاده مي شود . كاغذ و بسته بندي با آن تا قرن بيستم محبوبيت خود را حفظ كرد . سپس با آمدن پلاستيك به عنوان فاكتور مهم در بسته بندي (اواخر دهه 1970 تا اوايل دهه 1980) استفاده از كاغذ و مشتقات آن محو و كم رنگ شد . اخيرا اين رويه به خاطر مسووليت طراحان در قبال محيط زيست متوقف شده است .

تقريبا هر چه امروزه خريداري مي‌كنيم در انواع بسته‌بندي‌ها به ما فروخته مي‌شود . بسته‌هاي كاغذي، مقوايي، پلاستيكي و شيشه‌اي و ... براي نخستين بار كاغذ‌سازان آلماني بودند كه در سال 1550 از كاغذهاي نامرغوب براي بسته‌بندي كاغذهاي مرغوبي كه توليد مي‌كردند استفاده مي‌شد. آنها بر روي اين كاغذهاي نامرغوب كه دور كاغذهاي مرغوب مي‌پيچيدند  نوعي آرم هم به چاپ مي‌رساندند و در همين دوران بود كه برچسب منقوش هم روانه بازار شد.

بسته‌بندي قدمتي به بلندي طول تاريخ بشريت دارد اما امروزه اكثر محققان كه پايه‌گذاري صنعت بسته‌بندي را به سال 1804 ميلادي باز مي‌گردانند زماني كه «آپرت فرانسوي» توانست هنر نگهداري موادغذايي در شيشه را ابداع كند و از آن زمان ما شاهد شكوفايي روزافزون اين صنعت هستيم.

چند تعريف واژه بسته‌بندي:

«بسته بندي شناسنامه كالاست» . بسته‌بندي در لغت بمعناي عمل بستن چيزي، بستن چيزهايي در جعبه يا قوطي يا لفافه به كار مي‌رود

در استاندارد بريتانيا واژه بسته‌بندي به عنوان هنر يا عمليات مورد استفاده در آماده‌سازي كالا، حمل و نگهداري و يا تحويل به مشتري تعريف شده است.

بسته‌بندي عاملي است كه مقدار شخصي از يك كالا را در بر مي‌گيرد. يك بسته نشان‌دهنده خصوصيات و ويژگيهاي كالاي درون خود مي‌باشد كه عبارتند از معرفي نام، خواص فيزيكي، شيميايي و ذكر تاريخ، قيمت و طريقه و نگهداري و محافظت آن كالا تا زماني كه به دست مصرف‌كننده برسد

يك بسته‌بندي مطلوب مي‌تواند موجب محافظت از كالا در مقابل فشار ضربه و لرزشهاي احتمالي و نيز كمك در حمل و نقل و انبارداري و توزيع كالا تا رسيدن به دست مصرف‌كننده شود.

فن‌آوري و هنر ساخت لفاف و جعبه و ... به منظور حمل و نقل و نگهداري و يا فروش محصولات را مي‌توان به گونه‌اي تعريف بسته‌بندي دانست.

انواع بسته‌بندي:

در سال‌هاي گذشته طرح هر بسته طوري مي‌آمد كه سالهاي سال فرآورده‌هايي را معرفي‌ مي‌كرد زيرا بيم آن مي‌رفت كه شكل و فرم بسته جديد باعث كم‌شدن خريدار بشود ولي با تجربه دريافته‌اند كه مردمان فعلي آمادگي پذيرفتن هرگونه شكل بسته‌بندي را دارند و بسته‌هايي با شكل و نقش ساده عرضه مي‌شود و طرفداران بيشتري پيدا مي‌كنند.

بسته‌بندي مقوايي:

(قوطي‌هاي تاشده) مرتباً رو به افزايش است براي اينكه اين بسته‌ها سطوح قابليت تاخوردن را دارند و سبك و ارزان قيمت هم بدست مي‌آورند. بسته‌هاي مقوايي و كاغذهايي با طرح‌ها و رنگ‌هاي مختلف يكي از عوامل جلب مشتري و بالارفتن فروش و توليد بيشتر كارخانجات هستند. كاغذ مقوايي مورد مصرف در جعبه‌ها (كارتن) بر حسب سايز  جعبه و يا اغلب وزن شيء كه در آن جا مي‌شود مشخص مي‌كنند.

كاغذهاي مورد مصرف در بسته‌بندي:

به طور كلي براي تهيه كاغذ و مقوا از منابع سه‌گانه زير استفاده مي‌شود:

1ـ چوب و ساقه گياهان

2ـ  كاغذهاي باطله

3ـ  انواع الياف مصنوعي و طبيعي

چند نوع كاغذ اصلي مورد مصرف در بسته‌بندي:

كرافت (سفيد نشده يا كاغذ محكم قهوه‌اي رنگ)، گلاسين (كاغذهاي ضدچربي)

كاغذ پوستي – كاغذهاي اندودشده- كاغذهاي مخصوص و متفرقه

مقواهاي موردمصرف در بسته‌بندي:

مقواها حدود 60 درصد مواد بسته‌بندي را تشكيل مي‌دهند كه شامل جعبه‌هاي تاشدني و جعبه‌هاي سوارشدني مي‌باشد.

انواع مقواهاي موردمصرف در بسته‌بندي:

1ـ مقواي بليچ (سفيدشده) 

2ـ مقواي كرافت

3ـ مقواي كارتن يا فلوت‌دار

خصوصيات مواد بسته‌بندي:

انتخاب مصالح مختلف پوشش‌ها بايد شامل منظورهايي از قبيل تبليغ، حفاظت كالا، انباركردن مطمئن، حمل و نقل و رنگ‌آميزي باشد. براي بسته‌بندي از مصالح متعددي استفاده مي‌كنند و ممكن است بعضي از پوشش‌ها تركيبي از چند نوع مصالح مختلف باشد ولي پيوسته بايد نوع فرآورده، دقت، قيمت، طرز حمل و نقل و ذخيره كردن مصالح را مورد توجه قرار بدهند.

مواد بسته‌بندي بايد خصوصيات زير را داشته باشد :

1ـ  براي موادغذايي سمي نباشند.

2ـ از نظر شكل ظاهري قابل توجه مصرف‌كننده باشد كه بتواند كمك به فروش محصول نمايد.

3ـ در مقابل نور، رطوبت و چربي، گاز و بو مقاوم باشد.

4ـ از نظر اقتصادي مقرون به صرفه باشد به طوري كه كارخانجات توليد‌كننده بتوانند محصول بسته‌بندي كرده را در بازار رقابت نگه دارد.

5ـ در مقابل عوامل خارجي مانند ضربات مكانيكي مقاوم باشد.

6ـ آسان بودن توليد

7ـ انگيزه خريد و قيمت

8ـ  مصرف‌كننده

9ـ دولت

وظيفه بسته‌بندي:

وظيفه يك بسته‌بندي حفظ محصول درون آن است اما بعنوان يك عامل بازاريابي هر روز از اهميت بيشتري برخوردار مي‌شود و مي‌تواند به جرأت گفت كه از ميان پنج عامل بازاريابي محصول (Product) ، قيمت (Price) ، توسعه فروش (Promation)،مكان و موقعيت‌يابي  (Place to ting)، بسته‌بندي (Pak Kina) هر روز جاي بيشتري را باز مي‌كند و بايد دانست كه هر نوع تصميم‌گيري درباره نوع و فرم بسته‌بندي تأثيرات زيادي را به جاي خواهد گذاشت.

اهميت بسته‌بندي:

بسته‌بندي كالاها نگهدارنده اجناس و محتويات درون آنهاست. در حقيقت چهره ظاهري كالاست، زيرا بسته‌بندي هر كالا معرف آن جنس و چراغ قرمزي براي توقف مشتريان در برابر آن است.

بسته‌بندي پيام توليدكننده را به خريدار مي‌رساند و بين آنها ارتباط برقرار كرده و اطلاع‌رساني مي‌كند و به محصول شخصيت‌ مي‌دهد.

بسته‌بندي در حمل و ذخيره‌سازي كالا مؤثر است.

بسته‌بندي بايد برخي خصوصيات پايه را دارا باشد از جمله :

1ـ محافظت محصول از آسيبهاي احتمالي

2ـ شناخت محصول و يا نام و مارك آن توسط مصرف‌كننده

3ـ سهولت ساخت و پركردن محصول درون بسته‌بندي

طراحي بسته‌بندي:

از دو جهت طراحي بسته‌بندي بايد مورد ارزيابي قرار گيرد :

گيرايي بصري (Lwpactiviual) و 2- تصور و استنباط (Image)

گيرايي بصري مربوط به مسايلي است كه چگونه طراحي بسته‌بندي چشم‌ها و نگاهها را به سوي خود جلب مي‌كنند. طراحي بسته‌بندي ابزاري براي انتقال اطلاعات پيرامون كالا مي‌باشد.

1ـ گيرايي بصري در خرده‌فروشي كالاهايي كه در مراكز فروش ارائه مي‌شود نقش بسيار مهمي دارد. بسته‌بندي بايد قادر باشد توجه خريدار را به سوي خود معطوف كند و اين در حالي است كه كالاهاي ديگر كه به عنوان رقيب محسوب مي‌شوند آن را احاطه كرده‌اند.

طراحي روي بسته‌ها به سبب اينكه سطوح مختلف را مي‌پوشانند الزاماً بايد متناسب با حجم باشد زيرا بعضي اوقات لازم مي‌شود قسمتي از طرح به روي دو يا چند سطح يك مكعب مستطيل ادامه يابد و بسته‌هاي مشابه طرح و رنگ باعث امتياز هر يك از سايز بسته‌ها مي‌شود پس بايد به وضوح معرف آن بسته باشد.

كاركردهاي اوليه بسته‌بندي:

كاركردهاي اوليه بسته‌بندي، دربرگيري، حفاظت، استفاده، ايجاد ارتباط با بخش‌هاي متفاوت و يا خاص يك بازار و همچنين مجاري همكاري است. به اين موارد بايد برنامه‌ريزي براي محصولات جديد را نيز افزود. يك بسته‌بندي خوب تصوير را به مصرف‌كننده عرضه مي‌كند. اجزاء و خود محصول را مجسم مي‌سازد و درباره آن حرف مي‌زند و بطور كلي يك ابزار ارتباطي تبليغي به حساب مي‌آيد.

بسته‌بندي باعث مي‌شود تا محصول در شكل‌ها و در مقادير مفروض و متفاوت عرضه شود. اين امر در عين حال باعث مي‌شود تا محصولات در زمان حمل، انبارداري، تحويل سالم بماند و حفظ شوند.